SES OLAYLARI/SES BİLGİSİ
Ses: Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşime denir. Harf: Sesin yazıdaki karşılığına denir. Alfabe: Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş bütününe denir. Hece: Ağzın tek hareketiyle çıkan sese denir. Dil: İnsanların duygularını, düşüncelerini anlatmak için kullandıkları işaretlerin tamamına denir.
ÜNLÜ(SESLİ) HARFLER
Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese ünlü denir. Sekiz tanedir.
| Düz | Düz | Yuvarlak | Yuvarlak | |
| Geniş | Dar | Geniş | Dar | |
| Kalın | a | ı | o | u |
| İnce | e | i | ö | ü |
- Dilin Durumuna Göre: Kalın ünlüler: a. ı, o, u İnce Ünlüler: e, i, ö, ü
- Dudakların Durumuna Göre: Düz ünlüler: a, e, ı, i Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
- Ağzın Açıklığına Göre: Geniş ünlüler: a, e, o, ö Dar ünlüler: ı, i, u, ü
ÜNSÜZ(SESSİZ) HARFLER
Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir. Yirmi bir tanedir.
| Sert | Yumuşak | |
| Sürekli | f, h, s, ş | ğ, j, l, m, n, r, v, y, z |
| Süreksiz | p, ç, t, k | b, c, d, g |
1. Sesin Çıkış Biçimine Göre :
Sürekli Ünsüzler : Bir ünlü yardımı olmadan tek seferde uzun süre söylenebilen ünsüzlerdir. F, h, s, ş, ğ, j, k, l, m, n
Süreksiz Ünsüzler: Bir ünlü yardımı olmadan söylendiğinde uzatılmayan ünsüzlerdir. P, ç, t, k, b, c, d, g
2. Sesin Titreşimine Göre:
Sert Ünsüzler: Söylenirken ses tellerin titreşmediği ünsüzlerdir. (FıSTıKÇı ŞaHaP) (ÇiFT HaSeKi PaŞa)
Yumuşak Ünsüzler: Söylenirken ses tellerinin titreştiği ünsüzlerdir. (GeVeZe JaNDaRMaYa eĞiL)
SES OLAYLARI
Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık- İncelik)
*Bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlüler bulunuyorsa diğer hücrelerindeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü bulunuyorsa diğer hecelerindeki ünlüler de ince olur. Adım, ayak, boyunduruk, beşik, bilezik , gelincik
*Türkçe olmasına rağmen büyük ünlü uyumuna aykırı olan kelimeler de vardır. Anne (ana), dahi (dahı), elma (alma), hangi (kangı), kardeş (karındaş) , şişman, inanmak, hani
*Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Ahenk, badem ,ceylan, çiroz, dükkan , limon, otomatik, tiyatro, viraj
*Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Açıkgöz, bilgisayar, çekyat , hanımeli
*”-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz. Akşamleyin, baklagiller ,çalışırken, ekşimtırak ,yürüyor
* “-daş (taş)” eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz. Dindaş, gönüldaş, meslektaş, ülküdaş,
* -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz. Akşamki, duvardaki , karşıki , onunki, yarınki ,yoldaki,
* Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar. Adaletli, annesi, kardeşlik, şişmanlık, meslektaşımız
* Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez. İdraki, meçhule, semboller
*Son ünlüleri kalın olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır. Alkolü, hakikatin ,helalimiz, idrakimiz, kabulü, kontrolü, protokole, saate, sadakati santraller,
Özetle;
a, ı, o, u – a, ı, o, u e, i, ö, ü – e, i, ö, ü
Gör–gü–süz > BÜU kuralına uyar. ince ince ince
Ki– tap –lık > BÜU kuralına uymaz. ince kalın kalın
*Bazı kelimeler Türkçedir ama BÜU kuralına uymaz. Anne, şişman, kardeş, elma, hangi, hani, inanmak, dahi.
* “-gil, -ken, –leyin, -mtırak, -yor, -daş, -ki” ekleri BÜU kuralını bozabilir.
*Tek heceli kelimelerde, birleşik kelimelerde, alıntı kelimelerde BÜU kuralı aranmaz.
Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük – Yuvarlaklık)
*Bir kelimede düz ünlüden sonra düz, yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar veya düz geniş ünlüler bulunur. Her ünlü kendinden önceki ünlüye göre değerlendirilir. Anlaşmalı, çilek, ısırmak, börekçi, ocakçı, yoklamak ,yorgunluk, yumurta
*Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır. Avuç, çamur, kabuk, yağmur, kavun , kavurma ,kavuşmak, savurmak
* Küçük ünlü uyumu alıntı kelimelerde aranmaz. Aktör, bandrol, daktilo, radyo
* Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler kelimenin son ünlüsüne uyar. Kavunu, konsolosluk, müzikçi
*Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez. Alkollü ,kabulü, bandrolü ,saatlik
* “-ki” aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar. Bugünkü, dünkü, öbürkü.
Özetle ;
a, e, ı, i – a, e, ı, i o, ö, u, ü – u, ü, a, e
Tür- ki- ye > KÜU kuralına uymaz. Türk- çe > KÜU kuralına uyar.
*Bazı kelimeler Türkçedir ama KÜU kuralına uymaz. Avuç, avurt, kavun, yağmur, savurmak, kavuşmak…
*Tek heceli kelimelerde, birleşik kelimelerde, alıntı kelimelerde KÜU kuralı aranmaz.
Ünlü Düşmesi
*İki heceli bazı kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer.
ağız- ağzı alın -alnı bağır- bağrım beniz- benzi beyin- beynimiz boyun- boynu burun-burnu geniz -genzi karın- karnı oğul -oğlu
*Birleşik kelimelerin oluşumunda ünlü düşmesi görülebilir.
ne- asıl : nasıl ne- için : niçin kahve- altı: kahvaltı pazar- ertesi : pazartesi cuma- ertesi: cumartesi kayıp- olmak: kaybolmak sabır- etmek: sabretmek hapis- olmak: hapsolmak zulüm- etmek: zulmetmek
*Türetilen kelimelerde ünlü düşmesi olabilir.
koku-la : kokla- sızı-la : sızla- çevir- il : çevril sarı-ar : sarar- devir- im: devrim oyun-a : oyna yumurta- la: yumurtla-
* İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz. Ağız ağıza, omuz omuza, koyun koyuna, devirden devire, nesilden nesile, şehirden şehire
*İçeri, dışarı ,ileri, şura ,bura ,ora ,yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez. İçeride, dışarıdan, ileride, şurada, burada ,orada ,yukarıda ,aşağıda
Ünlü Türemesi
*Sözcüğe -cık küçültme eki eklendiğinde ya da sözcük ve pekiştirildiğinde sözcüğe yeni bir ünlü eklenir.
az-cık: azıcık genç-cik :gencecik dar-cık: daracık sağlam: sapasağlam yalnız :yapayalnız gündüz : güpegündüz çıplak: çırılçıplak sıklam :Sırılsıklam serpe: sereserpe bir-cik: biricik öp- cük: öpücük gel- yor: geliyor
Ünlü Daralması
Düz geniş ünlülerle (a, e) biten fiil kök ya da gövdelerine “-yor” eki eklendiğinde geniş ünlü daralarak “ı, i, u, ü” seslerinden birine dönüşür.
Başla- yor : başlıyor söyle- yor: söylüyor de-yor: diyor ye- yor : yiyor gözle- yor : gözlüyor duyma- yor: duymuyor izle- yor: izliyor oyna- yor: oynuyor de-y-ecek: diyecek ye-y-ecek: yiyecek ne-y-e : niye de-y-en: diyen de-y-erek: diyerek de-y-elim: diyelim de-y-e: diye ye-y-ip: yiyip ye-y-ince: yiyince ye-y-en: yiyen ye-y-erek: yiyerek ye-y-elim: yiyelim ye-y-e: yiye
*Tek heceli olan bazı kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında daralma meydana gelir.
Ünsüz Yumuşaması
*Sonu “p, ç, t, k” ile biten sözcüklere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde “p, ç, t, k” sert ünsüzleri “b,c, d,g/ğ” ünsüzlerine dönüşür.
kitap- ı: kitabı ağaç- ı: ağacı dolap-ı: dolabı renk- e: renge kalp-in: kalbin kurt-un: kurdun çocuk-u: çocuğu yemek-e: yemeğe
*Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama görülmez.
top-un: topun saç-ın: saçın et-e: ete suç-u: suçu taç-ın: taçın ip – e: ipe çöp-ü: çöpü
*Bazı alıntı sözcüklerde yumuşama görülmez. Cumhuriyeti, sanatı , millete, hukukun, saate , devletin , ahlakın, evrakı, sepete
* Özel isimlerde meydana gelen yumuşama yazıda gösterilmez. Okurken yumuşama olur.
Gemlik’e (Okunuşu Gemliğe), Ahmet (Okunuşu Ahmede), Sinop (Okunuşu Sinoba), Zonguldak’a (Okunuşu Zonguldağa)
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme, Ünsüz Uyumu)
*Dilimizde sert ünsüzle biten sözcükler sert ünsüzle başlayan ekler alır. Sözcük “f, s, t, k, ç, ş, h, p” ünsüzlerinden biri ile biter ve “c, d, g” ünsüzleri ile başlayan ek alırsa “c, d, g” ünsüzleri “ç, t, k” ünsüzlerine dönüşür. Yumuşak olan ünsüz sert ünsüz olur.
Aç-dı: açtı aş-cı:aşçı bak-dı: baktı bas-gı: baskı seç-gin: seçkin çiçek-den:çiçekten düş-gün: düşkün seç-di:seçti süt-cü:sütçü kitap-cı:kitapçı kitap-da:kitapta 1923-de: 1923’te 10.45-den: 10.45’ten hafif-ce: hafifçe sınıf-ca: sınıfça
Ünsüz Düşmesi
Türkçede “-k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “-cik, -msa” küçültme ekini ya da “-l” yapım ekini aldıklarında “k” ünsüzü düşer.
Ufak-cık: ufacık minik-cik: minicik sıcak-cık: sıcacık küçük-cük: küçücük büyük-cek: büyücek alçak-cık: alçacık yüksek-l: yüksel- alçak-l: alçal- ufak-l: ufal- küçük-mse: küçümse- çabuk-cak: çabucak seyrek-ı: seyrel-
* Türkçede sonu “k” ünsüzü ile bitmeyen sözcüklere ek ya da sözcük getirildiğinde ünsüz düşmesi görülebilir.
üst-teğmen: üsteğmen ast-teğmen: asteğmen ast-subay: astsubay ad-daş: adaş
Ünsüz Türemesi
*Ünsüzle biten bazı alıntı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldığında ya da yardımcı fiillerle (et-, ol-, eyle-, kıl-…) birleştiğinde yeni bir ünsüzün ortaya çıkmasına denir.
Hak-ı: hakkı his-i: hissi ret-i: reddi zan-ı: zannı tıp-ı: tıbbı zam-ı: zammı zan-etmek: zannetmek af-etmek: affetmek af-eylemek: affeylemek hal-olmak: hallolmak ret-etmek: reddetmek
Ulama
*Ünsüzle biten sözcükten sonra ünlüyle başlayan sözcük geldiğinde iki sözcük bileşikmiş gibi okunur. Ulama yazıda gösterilmez. İki sözcük arasında noktalama işareti olmamalı.
Ayşegül Abalı Ahmet Abalı Harun Özgan Aydın Ekici İbrahim Özgan Mehmet Ali Özlem Özgan Ayşegül Ekici
Kaynaştırma (Kaynaşma)
*Ünlüyle biten sözlükten sonra ünlüyle başlayan ek geldiğinde araya “y, ş, s, n” ünsüzlerinden biri girer. Bu ses olayına kaynaştırma denir. “y, ş, s, n” ünsüzlerine kaynaştırma ünsüzleri ya da yardımcı ses denir.
o-n-un düşünce-s-i masa-y-a yirmi-ş-er kapı-y-a anne-s-i baba-s-ı-n-ın sağlıklı-y-mış geldi-y-se hiçbiri-n-de
N-B Çatışması (Dudak Ünsüzleri Benzeşmesi)
*Türkçede “n” ve “b” ünsüzleri yan yana gelmez, “n” ünsüzü “m” ünsüzüne dönüşür. Bu olaya dudak ünsüzleri benzeşmesi denir. (Dudak ünsüzleri: m, b, p)
penbe değil pembe çarşanba değil çarşamba perşenbe değil perşembe sünbül değil sümbül anbar değil ambar çenber değil çember muşanba değil muşamba dolanbaç değil dolambaç kanbur değil kambur konposto değil komposto
*Özel isimlerde ve birleşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı aranmaz. İstanbul, Safranbolu , Zeytinburnu, Binboğa, onbaşı, binbaşı, günbatımı , tonbalığı, sonbahar…