YAPIYA DAYALI ANLATIM BOZUKLUKLARI

1. Özne – Yüklem Uyumsuzluğu

İnsan olan özne tekil ise yüklem de tekil olur, insan olan özne çoğul olduğunda yüklem tekil de olabilir çoğul da olabilir.

Özne: insan, tekil: yüklem tekil

Özne: insan, çoğul: yüklem tekil ya da çoğul

Çocuk pikniğe gidecek.

Çocuklar pikniğe gidecek.

Çocuklar pikniğe gidecekler.

*İnsan dışındaki varlıklar tekil olarak özne olduğunda yüklemde tekil olur. Bunların çoğulları özne olduğunda yüklem de tekil olur. Her durumda yüklem tekil olur.

Saçların uzamış, tırnakların uzamış.

Gözlerim az görüyor, kulaklarım az duyuyor.

*İnsan dışındaki varlıklar isim cümlelerinde çoğul özne olursa yüklem çoğul olabilir.

En iyi ulaşım araçları uçaklardır.

*Topluluk isimleri özne olduğunda yüklem tekil olur, topluluk isimleri çoğul eki alıyorsa yüklem de alabilir.

Onların takımı da sahaya çıktı.

Takımlar sahadan ayrılıyorlar.

*Birden çok kişinin özne olduğu durumlarda özneden hangi kişi anlamı çıkıyorsa yüklem de o kişi ile çekimlenmelidir.

ben + sen, o, onlar=biz

sen + o, onlar=siz

Kardeşim ve ben evi temizledik.

Gizem ve sen kitaplarınızı okumalısınız.

* Çoğul anlamdaki sayılar özne olduğunda yüklem tekil olur.

Beş kişi onun sakinleştirmeye çalıştı.

*Saygı, sitem vb. duyguların bulunduğu cümlelerde özne tekil olsa da yüklem çoğul olabilir.

Ayşe Hanım sonunda teşrif ettiler. (sitem)

*Kişileştirme, mecazı mürsel yoluyla insanmış gibi düşünülen varlıklar çoğul özne olduğunda yüklem çoğul olabilir.

Kuşlar adeta şarkı söylüyorlar. (kişileştirme)

*Yüklemler özneye göre olumlu ya da olumsuz olur.

özne: herkes, hepsi,… : yüklem olumlu olur.                                                                                                                  özne: kimse, hiçbir, hiç kimse… : yüklem olumsuz olur.

Herkes Türkçe dersine çalışmış, hiç kimse matematik dersine çalışmamış.

2. Özne Eksikliği

Bağlı ya da sıralı cümlelerde ortak kullanılan öznenin cümlelerden birinin yüklemi ile uyumlu olmaması anlatım bozukluğuna neden olur.

Yemeği yağ katıldı sonra yendi. (… sonra yemek yendi.)

Kadının karnı ağrıyordu, hastaneye gönderildi. (… kadın hastaneye gönderildi.)

Hastanın durumu gittikçe kötüleşiyor, yerinden kalkamıyor. (… hasta yerinden kalkamıyordu.)

Kardeşimin burnu tıkanmış, nefes alamıyor. (… kardeşim nefes alamıyor.)

Herkes camdan seyrediyor, ona yardım etmiyor. (… kimse ona yardım etmiyor.)

3. Yüklem Eksikliği(Yanlışlığı)

Bağlı ya da sıralı cümlelerde bir cümlenin yüklemi ikinci cümlenin yükleminin ortak olsa bile yüklemlerin ekleri farklı olabilir. Yüklemlere uygun ekler getirilmemesi, yüklemin olmaması anlatım bozukluğuna neden olur.

Ne ben ne sen buradan uzaklaşabilirsin. (… ben uzaklaşabilirim…)

Kahvaltıda meyve suyu, peynir, zeytin yediler. (… meyve suyu içtiler…)

Lahanayı hiç pırasayı çok severdi. (… hiç sevmezdi…)

Ben alışverişe o da pikniğe gitti. (… alışverişe gittim…)

Şapkasını, elbisesini giydi. (Şapkasını taktı…)

Geçen sene tiyatroya hiç sinemaya üç kez gitmiş. (… hiç gitmemiş…)

Çayı hiç kahveyi her gün içerim. (… hiç içmem…)

4. Nesne Eksikliği

Bağlı ya da sıralı cümlelerde geçişli bulunduğu cümlede nesne yazılmazsa diğer cümlenin farklı bir ögesiymiş gibi algılanarak anlatım bozukluğuna neler olur.

Ona teşekkür ettim ve kutladım. (… onu kutladım.)

Tarlanın bakımı bitince kiraya verecekmiş. (… tarlayı kiraya verecekmiş.)

Çocuklara yardım ediyorlar ve destekliyorlar. (… çocukları destekliyorlar.)

Teyzem oğluna sarılıp doyasıya öptü. (… oğlunu öptü.)

Onunla konuşmak istedim ama bulamadım. (…onu bulamadım.)

Ben arkadaşıma güvenirim ve severim. (… arkadaşımı severim.)

5. Yer Tamlayıcısı Eksikliği

Cümlede yer tamlayıcısı olmak zorunda değildir ama bazı cümlelerde yer tamlayıcısı olmaması anlatım bozukluğuna neden olur.

Annesini çok seviyor sıkça giriyordu. (… annesine sıkça…)

Öğretmen Ayşegül’ü yanına çağırdı, bir şeyler söyledi.(… ona bir şeyler…)

6. Zarf Tamlayıcısı Eksikliği

Cümlede zarf tamlayıcısı olmak zorunda değildir ama bazı cümlelerde zarf tamlayıcısı olmaması anlatım bozukluğuna neden olur.

Yaşlılara yardım eder, ilgileniyor. (… yaşlılarla ilgilenir.)

Sürekli konuşuyor, dinlemiyor. (… hiç dinlemiyor.)

7. Eklerin Yanlış Kullanılması

Cümlede herhangi bir ekin eksik olması, fazla olması ya da işlemine uygun olarak kullanılmaması anlatım bozukluğuna neden olur.

Üyeler toplantı salonunda bulunması gerekir.  (ilgi eki eksikliği, üyelerin)

Amacımız sınavda başarılı olmamızdır. (fiilimsi ekinin yanlış kullanılması, olmaktır)

Yüksek not almasının sebebi çalışmış olmasındandır. (ek fazlalığı, olmasıdır)

Beş sene burada çalışıyorum. (ek eksikliği, senedir)

Ziyaretçilerin geldiğini ve gidişini görmedim. (eki yanlış kullanılması, gelişini)

Kitap okumasını seven bir milletiz. (iyelik ekinin gereksiz kullanılması, okumayı)

Hayat kimine güzellikler getirdiğini kimine zorluklar getirdiğini biliyoruz. (ilgi eki eksikliği, hayatın)

O tablosu onun en güzel eseridir. (ek fazlalığı, tablo)

Beni sevindiren şey senin kitap okuduğundur. (fiilimsi ekinin yanlış kullanılması, okumandır)

Senin söylediklerini tekrar değinmek istiyorum. (ekin yanlış kullanılması, söylediklerine)

Mehmet çalışkan ama hiç düzenli değildi. (ek fiilin kullanılmaması, çalışkandı)

Kitap sorunun çözüm basamakları anlatılıyor. (hal eki eksikliği, kitapta)

1881’lerde Atatürk doğdu. (ekin yanlış kullanılması, 1881’de)

8. Tamlama Yanlışlıkları

İsim ve sıfat tamlamalarında tamlayanların aynı tamlanana bağlandığı durumlarda ortaya çıkar genellikle.

Öğretmen bu derste ilgi ve belgisiz zamiri anlatacak. (ilgi zamirini)

Mevlitte kek ve portakal suyu ikram edildi. (portakal suyu ve kek)

Bakan eğitim ve siyasi alanda düşüncelerini söyledi. (eğitim alanında)

Ofiste temizlik ve bu işlere iki kişi bakıyor. (temizlik işlerine)

Şehrin merkezine çok fazla askeri ve polis aracı geldi. (askeri araç)

Böyle konularda benimle onun elinden bir şey gelmez. (benim elimden)

Özel ve kamu kuruluşları tatil edilecek. (özel kuruluşlar)

Cümlelerdeki özne ve yer tamlayıcısını bulunuz. (yer tamlayıcısını ve özneyi)

Ege Bölgesi coğrafi ve iklim açısından önemli bir konumdadır. (coğrafi açıdan)

Burada her yıl kültürel ve sanat etkinlikleri düzenlenir. ( kültürel etkinlikler)

*Sıfat tamlamalarında tamlayanın birden fazla tamlanana bağlandığı durumlarda anlatım bozukluğu ortaya çıkabilir.

Tren yolculuğu yaparken akan dereler, ovalar, dağlar gördüm. (ovalar, dağlar, akan dereler)

*Tamlamalarda tamlayanın kullanılmaması da anlatım bozukluğuna neden olur.

Onlara uygun bir ortam hazırlamadan çalışmasını bekleme. (onların çalışmasını)

*Çoğul anlamdaki belgesi sıfatlara ve asıl sayı sıfatlarına gelen isimler çoğul eki almaz.

Birçok öğrenciler kitabı okumamış. (öğrenci)

Yedi kivileri çabucak yemiş. (kiviyi)

*İyelik eki “-i”nin gereksiz kullanılması tamlanan eki fazlalığından kaynaklanan bozukluğuna neden olur. Bu ekim kullanılması cümlede tamlayan varmış gibi algılanmasına neden olur.

Ne yazmasını biliyor ne okumasını. (Ne yazmayı biliyor ne okumayı)

9. Çatı Uyumsuzluğu

Birleşik cümlelerde temel cümlenin yüklemi ile yan cümledeki fiilimsinin özne yüklem ilişkisi bakımından uyumlu olmaması anlatım bozukluğuna neden olur. Yüklem ile fiilimsi ya etken olmalı ya da edilgen.

Randevu alıp dişçiye gidilecekti. (Randevu alıp dişçiye gidecekti, randevu alınıp dişçiye gidilecekti.)

10. Bağlaç Yanlışlıkları

Olumlu ve olumsuz cümleleri (yargı) bağlayan bağlaçların yanlış kullanılması anlatım bozukluğuna neden olur.

Çok düzenli bir öğrenci fakat çok da çalışkan. (üstelik)

Onunla konuşmak istedim hatta onu bulamadım. (ama)

11. Noktalama Yanlışları

Noktalama işaretinin eksik kullanılması ya da yanlış yerde kullanılması anlatım bozukluğuna neden olabilir.

İhtiyar dilenciyle konuştu.

İhtiyar, dilenciyle konuştu.

Çocuklar için koşmak, zıplamak ve oynamak bir eğlencedir.

Çocuklar için, koşmak, zıplamak ve oynamak bir eğlencedir.

12. Yardımcı Eylem Yanlışlığı

“Et-, ol-, kıl-, eyle-, bulun-, buyur-” yardımcı fiillerinin yerini tutan bir yapım eki varsa bu yardımcı fiillerin kullanılmasına gerek yoktur.

“hasta ol-” değil “hastalanmak”

“iyi et-” değil “iyileştir-“

“umut et-” değil “ummak”